تأملی در کتاب گرکویه (1)

سید حسن فاطمی
محقق پرتلاش جناب آقای علی شعیفی نیک­آبادی با زحمات فراوان کتاب ارزنده «گرکویه سرزمینی ناشناخته برکران کویر» را از خود به یادگار گذاشت و با گذر زمان، ارزش آن بیشتر نمایان می­شود. اطلاعاتی در این کتاب گرد آمده است که اگر او در آن زمان گرد نیاورده بود، امروزه دسترسی به آنها امکان نداشت. کمی­امکانات در زمان تحقیق و پرداختن به کل جرقویه (نه به یک قسمت خاص) سبب شده که ایراداتی به کتاب راه یابد.

نویسنده در جای جای کتاب از حسن آباد نام برده و در حد وسع، آنجا را معرفی کرده است. در صفحه­های 143 و 144 ذیل عنوان «گسترش دستگردوک و پیدایش حصنوا» در مورد حسن آباد سخن گفته است. برخی عبارتهای کتاب در آن دو صفحه و لغزشها را از نظر می­گذرانیم:

یک ـ «با پیدایش این روستای نوبنیاد (حسن آباد در زمانهای دور) و پیوستن آن به روستای باستانی دستگردوک، شهرک نوینی پدید آمده است که آن را حَصنِوا نامیده­اند.»

الف) حسن آبادیها در زبان محلی کلمه «آباد» را به صورت «وا» تلفظ می­کنند مثلا به «کمال آباد»، «کمالوا» می­گویند و نیز به «حسن آباد»، «حسنوا» می­گویند. در همه اسناد رسیده اعم از نوشته­های کاغذی و سنگ­نوشته­ها تنها به صورت «حسن آباد» نوشته شده است و ندانستیم نویسنده محترم از کجا به دست آورده که «حسنوا» با صاد است نه با سین. در تلفظ محلی فرقی بین سین و صاد نمی­گذارند تا بگوییم: مردم این کلمه را با صاد تلفظ می­کنند.

نویسنده در پی این اشتباه، توضیح داده است که «حصن» به معنای دژ و پناهگاه استوار بر بالای کوه است و احتمال داده به دلیل وجود «دژکوه» چنین نامی­را انتخاب کرده اند؛ چون «دژ» به معنای «حصن» است.

از این گذشته «دژ» به معنای قلعه و حصاری است که بر گرد مکانی کشیده باشند و دژکوه، تنها یک کوه است و جایی را محاصره نکرده تا آن را «دژ» بنامند.

هفت، هشت سال پیش به اتفاق آقارضاحسن­خان بر فراز این کوه، قسمتی را دیدیم که برای نشستن کنده بودند و آن قسمت رو به جاده­ای بود که ظاهرا محل عبور کاروانها بوده است. گویا دزدها برفراز آن برای راهزنی به کمین می­نشسته­اند. احتمالا «دژکوه» در اصل «دزدکوه» بوده است و چنانکه «دژکرد» در استان فارس در اصل «دزدکرد» بوده و هنوز هم بعضی آنجا را «دزدکرد» تلفظ می­کنند.

این اظهار نظر صرفا احتمال است و نمی­توان به طور قطع نظر داد.

ب) پیش از آنکه حسن آباد شهر شود، همواره به عنوان روستا شناخته می­شده است. ندانستیم چرا به آنجا «شهرک» اطلاق شده است. مگر به دلیل بزرگ بودن حسن آباد به آن «شهرک» گفته باشد.

ج) اینجانب در زمان کودکی و نوجوانی به حسن آباد و دستجردوک رفته بودم و آن دو، روستاهایی کاملا جدا از هم بودند و میان آنها زمینهای کشاورزی قرار داشت. بنابراین در زمانهای دور این دو به هم نپیوسته بودند بلکه بعد از انقلاب به هم پیوستند.

بله، اگر مراد نویسنده محترم آن است که بعد از انقلاب این دو به هم متصل شدند و مراد او از «شهرک» همان «شهر» است، باید بگوییم: در دهه­های اخیر هیچ کس حسن آباد را «حصنوا» ننامید.

دو ـ «برابر نوشته یاقوت حموی در باره ابوالفتح عبدالرزاق حسنابادی که در سال 488ق درگذشته است، تاریخچه پیدایش حسن آباد به سالهای پیش از 400ق می­رسد. یاقوت حموی در این کتاب حسن آباد را دهکده ای از دهکده­های اصفهان دانسته و نام آن را حسناباد نوشته است.»

در استان اصفهان چند جای دیگر نیز حسن آباد نام دارد و معلوم نیست مراد یاقوت حموی، حسن آباد جرقویه باشد. از این گذشته، اگر مراد یاقوت، حسن آباد جرقویه است، معلوم می­شود که از گذشته­های دور حسن آباد با حرف سین بوده نه با صاد.

سه ـ «گروهی از مردم کوی باستانی تووُشک از آنجا به جایی که امروزه حسن آباد نامیده می­شود، روی آورده اند.»

مراد نویسنده از «تووُشک» روستای «طُدوش» در جوار آتشکده و سرچشمه است. ندانستیم نویسنده عزیز املای «تووُشک» را از کجا به دست آورده است. در وقفنامه موقوفات صدر به تاریخ 1234ق به صورت «طُدوش» ضبط شده است.

اگر راه و معبر، بزرگ باشد به آن «کوی» می­گویند و اگر کوچک باشد به آن «کوچه» گفته می­شود. ندانستیم از این روستا به عنوان «کوی» یاد شده است.

چهار ـ «تنها نشانه پیشینه تاریخی حسن آباد کنونی، سنگ نوشته مسجد حسینیه آنجاست که تا زمان نوسازی این شهر نوبنیاد در سالهای پس از انقلاب بر دیوار مسجد نامبرده بازمانده بود و به هنگام نوسازی از میان رفته است.»

از عبارت فوق استفاده می­شود که حسن آباد در گذشته روستای آبادی بوده و سپس از بین رفته یا اینکه پیش از شهر شدن، آن را تخریب و از نو، بنیاد کرده­اند. در حالی که این شهر از گذشته­های دور روستا بوده و در سال 1373ش شهر شد.