نحوه تشکیل و تدوین تالاب

دیدگاههای مختلفی پیرامون نحوه تشکیل و تکوین تالاب گاوخونی به عنوان خواستگاه نهایی زاینده رود وجود دارد که لطفعلیان و مهریار(1364) سه فرضیه ذیل را در این ارتباط پیشنهاد می کنند:

1- ممکن است تالاب گاوخونی یک چاله زمین شناسی باشد . در آن زمان فلات داخلی ایران توسط دریا پوشیده شده و با اقیانوس هند و دریای عمان پیوستگی داشته که با عقب نشینی تدریجی دریا فلات داخلی ایران از آب خارج شده اما چاله ای مذکور که نقاط پر عمق آن دریای بزرگ بوده اند به صورت دریاچه ها و باتلاقها یی که بیشتر دارای آب شور و به صورت نمکزار هستند باقی مانده و در حالی که بسیاری از این چاله ها مانند دشت کویر و لوت خشک شده اند ولی تالاب گاوخونی به علت تغذیه با زاینده رود هنوز باقی مانده است.

2- ممکن است بر اثر عوامل توپوگرافی و لغزشی بوجود آمده باشد . زردکوه بختیاری به عنوان بلند ترین نقطه توپوگرافیک حوضه دارای 422 متر ارتفاع جنس خاک سخت وگاوخونی پست ترین نقطه 1474 متر ارتفاع و دارای خاک شنی و سبک است و به این ترتیب تالاب بوجود آمده باشد

3- ممکن است بر اثر گسل و حرکات آن بوجود آمده باشد . گسل ها ممکن است باتوقف ناگهانی در جریان طبیعی آب زیر زمینی موجب تغییرات اساسی در ارتفاع سطوح ایستابی در دو طرف گسل شده به نحوی که زمین های بالادست به صورت نقاط مردابی و ماندابی در آورده در حالی که پایین دست گسل سفره های آب زیر زمین عمیق بوده و خشک هستند و ممکن است به صورت زمین های کویری فاقد هردگونه پوشش گیاهی در آیند.(3)

سر انجام آبهای ورودی به تالاب گاوخونی

در این مورد برخی را عقیده بر این است که آبهای وارده به گاوخونی در منطقه‌ای نزدیک کرمان ظاهر می‌شود اما افراد دیگری مانند دکتر حسن حسینی ابری استادیار گروه جغرافیا در دانشگاه اصفهان نظر دیگری دارند. وی در کتاب خود تحت عنوان "مرداب گاوخونی" چنین اظهار می‌دارد:

«به طور کلی جلگه اصفهان و حوضه فرو رفته مرداب گاوخونی در محل یک چاله معرفه الارضی طویلی که از شمال اصفهان تا سیرجان ادامه دارد، قرار گرفته است. این چاله دارای چند حوضه پست بوده که به صورت کویرهایی دارای جهت شمال غربی-جنوب شرقی در آمده و پست‌ترین نقطه آن مرداب گاوخونی است که به طور متوسط از سطح عمومی دریاها در حدود 1440 متر ارتفاع دارد و در سال‌های پر باران و فصول زمستان و بهار به صورت دریاچه کم عمقی در می‌آید.

از حوضه‌های دیگری که در چاله معرفه الارضی اصفهان-سیرجان قرار دارند، می‌توان کویر ابرقو را با ارتفاع 1594 متر و کویر نمک سیرجان با ارتفاع 1710 متر از سطح دریاها نام برد. با توجه به اختلاف ارتفاعی که بین مرداب گاوخونی و مردابهای جنوبی‌تر آن وجود دارد، در صورت ظاهر امکان جریان سطحی آب این مرداب به مردابهای جنوبی‌ وجود ندارد و در صورت نفوذ این آبها در طبقات زیرین زمین نیز با توجه به خارج بودن حوضه‌های پائین دست از حوضه زمین شناسی گاوخونی دلیل جغرافیایی آشکاری بر ارتباط زیر زمینی این مردابها مشاهده نمی‌شود. (حسینی ابری، حسن. ص 14 و 12)

کلیات خاک شناسی

با توجه به شکل ظاهری زمین در زیر حوضه گاوخونی 7 تیپ اصلی شامل کوهها- تپه ها ، فلاتها و تراسهای فوقانی رسوبات آبرفتی رودخانه ای ،اراضی پست ، دشت های سیلابی و تیپ واریزه های باد بزنی شکل سنگ ریزه دار و یک تیپ متفرقه مشخص گردیده است.با توجه به موقعیت تالاب گاوخونی که در انتهایی ترین و پست ترین نقطه حوضه آب خیز زاینده رود است وضعیت خاک آن به طور مستقیم تحت تاثیر رسوبات حمل شده از کل حوضه که به طور عمده از آبرفتهای دوران چهارم زمین شناسی می باشد قرار دارد. علاوه بر آن فعالیت های مربوط به باد ، آب زیر زمینی شور، پوشش گیاهی ، پستی و بلندی، تبخیر شدیدو شرایط اقلیمی از عمده ترین عوامل موثر در تشکیل ، تکوین و تکامل خاکهای منطقه محسوب می شوند که اغلب در جهت افزایش شوری خاک تاثیر گذار بود ه اند .در یک تقسیم بندی ساده اولیه خاکهای منطقه را می توان به دوگروه عمده تقسیم کرد 1- گروه اول شامل خاکهای نواحی حاشیه ای تالاب در بخشهای شرقی و جنوبی است که به علت بهره مندی از آبهای زیر زمینی بالا و متاثر از آب شور دریاچه ، تبخیر شدید، خاصیت مویینگی و فعالیت باد و آبراهه های نمکی که با خود نمک قابل ملاحظه ای را حمل می کنند از درجه شوری فوق العاد ه ای برخودارند به طوری که لایه ای از نمک سطح خاک را می پوشاند و امکان رویش هر گونه گیاهی حتی شور پسند را غیر ممکن می سازد.

2-خاکهای بخش شمال و شمال غربی که به اغلب در ارتفاعات مشرف و مجاور تالاب قرار دارند که آقای میرزایی (1378) در بررسی منشاء شوری خاکهای شمال غربی و غرب تالاب گاوخونی تکامل خاکهای منطقه را تحت تاثیر عواملی همچون سفره آبهای زیر زمینی، مواد مادری ،فرسایش،و رواناب می داند و خاک در ارتفاعات مجاور از جمله کوه سیاه به علت پایین بودن سفره آب زیر زمینی کمتر تحت تاثیر شوری دریاچه قرار میگیرد به نحوی که پوشش گیاهی متنوعی از گیاهان یکساله عمده رویش آن را در سالهای پر باران را تشکیل می دهدو به علت الحاق آب زاینده رود موجب پوشش گیاهی انبوه و متراکمی از گیاهان شور پسند از جمله گز ، گنگ ، و ... که در این بخش از تالاب جنگل گز را موجب شده است .

چگونگی شکل گیری تلماسه ها

به طور کلی با ستثنای رسوبات دریاچه ای ، دلتایی ، مردابی ، دوره کواترنری با یک فاز فرسایشی در تمام ایران مشخص است . در طی دوره کواترنر بسیاری از حوضه های رسوبی قدیمی همزمان با شکل گرفتن نهایی ارتفاعات ارتباط خود را با دریا از دست داده و به صورت زمین های وسیعی در آمده اند که در آنها رسوبات تبخیری نظیر گچ و نمک همراه با رس و مارن ته نشین شده است . این سرزمین ها را کویر می نامند که کویر بزرگ نمک در ایران مرکزی از مهمترین آنهاست و وسعتی در حدود 55000 کیلومتر مربع را اشغال نموده است و در آن رسوبات آبرفتی و کویری دیده می شود .فرورفتگی گاوخونی نیز قسمتی از یک فرو رفتگی تکتونیکی طویل و با اهمیتی است که بیش از 600 کیلومتر از اصفهان تا سیرجان و کم و بیش به موازات روراندگی زاگرس گسترش دارد . این حوضه از رسوبات نئوژن و کواترنر پر شده است و در حال حاضر نیز کم و بیش به صورت سرزمین کویری درآمده است .در این کویر نمک به صورت پوسته های سفید رنگ در سطح زمین مشاهده می شود که با گچ نیز مخلوط است .از رسوبات بادی کواترنر رسوبات لس و تپه های ماسه ای صحرایی و ساحلی قابل ذکر است . بیشترین تجمع ماسه های بادی در ایران در شرق دشت لوت دیده می شود که به صورت تپه های ماسه ای در وسعت تقریبی 15000 کیلومتر مربع گسترده شده اند . این تپه های ماسه ای در نواحی دیگر ایران نظیر شمال انارک ، نخلک،نواحی جندق ،خور،بیابانک،بافق،پشت بادام،کرمان،یزد،گاوخونی،اردستان،شمال کاشان،غرب بشرویه و غرب کوههای کلمرد،گناباد،تربت حیدریه ، جنوب سمنان و بمپور نیز مشاهده می شود . به طور کلی تپه های ماسه ای صحرایی گاهی به شکل برخان ،سیف و قورد بوجود می آید که این تپه ها ارتفاع آنها تا 200 متر هم می رسد .در خصوص علل ایجاد تپه های ماسه ای طباطبایی (1374) دو نظریه را اعلام نموده است :

1- پلایای گاوخونی گود ترین منطقه در حوضه آبریز بوده و نه فقط سطح اساس آبهای منطقه است بلکه سطح اساس بادهای منطقه نیز می باشد و باد پس از رسیدن به پلایای گاوخونی با کاهش سرعت مواجه شده و ناچار بار خود را نیز ته نشین می کنند.

2- بادهای ماسه ای که در فصل تابستان از سمت شمال شرقی ورزنه می وزند پس از برخورد با سطح دریاچه و رودخانه مرطوب و سنگین ترشده و منجر به رسوب ماسه ها می شوند.

توضیح: به دلیل زیاد بودن حجم مطالب مجبوریم این مطلب را در چند پست ارسال کنیم پس باقی مطالب را از دست ندهید.

لینک مطلب چهارم