خیریه های صدر
حاج محمد حسین خان صدر اعظم (درگذشت 1239ق) دارای موقوفات فراوان در اماکن مختلف از جمله در حسن آباد است.
محمد حسن خان اعتماد السلطنه (درگذشت 1313ق) در کتاب صدر التواریخ شرح حال یازده تن از صدر اعظم هاى قاجار را به قلم آورده است. از صفحه 69 تا 116 به تفصیل زندگی نامه ی محمد حسین خان صدر اعظم ذکر کرده است.
در اینجا کارهای خیر آن مرحوم را از کتاب فوق نقل می کنیم:
«اعمال خیریه و آثار بریه حاجى محمد حسینخان صدر اعظم در ایران و عربستان بسیار است و هر قدر که ثبت آنها بدست آمده است در اینجا نگارش مى شود.
از جمله بناى قلعه متبرکه نجف اشرف است که در دور شهر کشیده و اهل شهر را از بسى خطرها نجات داده است و در وقت شروع به اینکار آب دریاى نجف به اینطور نزدیک بیرون شهر نبوده که به سهولت به مصارف گل کارى برسد، با این حالت نهایت جدو جهد را به کار برده، پولهاى زیاد به جهت آب کشى از دریا صرف نمود و از دریا آب به نزدیک شهر آوردند و این حصن را به دور شهر برپا نمودند و از گچ و آجر آن حصار را به پایان بردند و مرحوم آقا محمد اصفهانى متخلص به طلعت از براى ماده تاریخ این بنا این دو بیت را سروده است:
این قلعه که حکمش ز سما تا سمک است
برگرد نجف که سجده گاه ملک است
طلعت به بدیهه بهر تاریخش گفت
یک برج ز قلعه نجف نه فلک است (1226)...
و نیز بناى اصلى و اساس روضه و صحن و قبه و بارگاه گردون کریاس حضرت عباس(ع) از حاجى محمد حسینخان صدر اصفهانى است و هشت درب بزرگ عالى مفضض از سبیکه نقره خام و دو در روضات منوره نجف و کربلا و روضه حضرت عباس و کاظمین(ع) و یکى در روضه متبرکه حضرت معصومه(س) وقف کرده و برپا نموده است.
دیگر از آثار خیریه او رباطات و بقاع خیر و پلها و آب انبار و سقاخانه ها و مدارس و تکیه ها است که در هر محل ساخته است و نیز سه باب مدرسه در دار السلطنه اصفهان در پاقلعه و فتح آباد و راسته بازار بنا کرده است و نیز مدرسه و سقاخانه هم در نجف اشرف ساخته است و تکیه در پاقلعه بنا نموده است.
دیگر در بلوک علیاى جرقویه از بلوکات اصفهان، دهات معتبره و محلى چند است به اوقاف صدر مشهور است و تاکنون هم در نهایت آبادى است که هر ساله به قیمت عادله سه هزار تومان حاصل آن املاک است که تولیت آن در سلسله جلیله سادات اصفهانى، مدرس و متولى مدرسه چهار باغ صفوى است و ساکن پاقلعه هستند و آن حاصل املاک در روضات مقدسه و نجف اشرف و کربلاى معلا و روضه حضرت عباس(ع) و کاظمین(ع) و سرّ من راى به جهت قیمت آب مجاور و زوار و روشنائى روضات به چراغهاى موم و مواجب و مرسوم عمله و خدمه این امور مقرر و معلوم است و به جهت تعزیه دارى جناب سید الشهدا و دیگر ائمه هدى و تلاوت کلام اللّه در مدارس و تکیه هاى اصفهان و استکتاب کتب فقهیه و اطعام فقرا و تجهیز موتى و کلیجه و سوخت زمستانى مساکین و عجزه و پاپوش زوار پیاده، وجهى مشخص و آماده است و مبلغ سیصد تومان مخصوص فقراء ارحام مقرر است.
و این اوقاف تاکنون از حسن نیت آن مرحوم برقرار است و پل خواجو را بنا به شرحى که گذشت او مرمت نموده است و بند مروان را در اصفهان او بسته است.
دیگر آثار او که از براى دولت بنا کرده است تخت طاووس، تمام جواهر و صندلى مرصع و درخت جواهر و جواهر تاج ماه در خزانه پادشاهى است و ابنیه و عمارات سلطانى در اصفهان از قبیل دو چهار باغ در اصفهان، یکى در درون دروازه خواجو و یکى در بیرون و بازارها و عمارات صدرى در جنب چهل ستون و عمارات سلیمانیه کرج طهران و عمارات در سلطانیه و عمارات در فین کاشان، از بناهاى صدر است که بدون شرکت احدى از طرف دولت در این بناها او سرکارى داشته است...»
منبع: صدر التواریخ یا تاریخ صدور قاجار، محمد حسن خان اعتماد السلطنه (م 1313 ق)، تحقیق: محمد مشیرى، تهران، روزبهان، چاپ دوم، 1357ش، ص 89 به بعد.