تاریخچه ی آتشکده
علی جمشیدی (محمد حسن کلا عباس)
چشمه ی دهستان حسن آباد یکی از پر آب ترین و شگفت انگیزترین چشمه های کویر میانی ایران در شمال شهر حسن آباد است که بین روستای دستجرد و حسن آباد قرار دارد و از زیر تپه ای صخره ای که بر فراز آن آتشکده ای بر پاست جاری می باشد. نویسنده ی کتاب ارزشمند گرکویه، وجود محلی در سیستان به نام گرکویه و آتشکده ای به نام آتشکده ی گرکویه را در سیستان یکی از رازهای سر به مهر این دو محل می داند(صفحه 96 کتاب گرکویه).
این چشمه دارای آب شیرین و گوارا با آبدهی نزدیک به پنجاه لیتر در ثانیه، کشتزارهای دستجرد، کمال آباد و حسن آباد را سیراب نموده و قبل از لوله کشی آب شیرین کوهرنگ به منطقه از آن برای آشامیدن نیز استفاده می شده است.
علی رقم بازدید دانشجویان و استادان مختلف دیگر نقاط کشور از این منطقه و تأیید بسیاری از موارد گفته شده ولی هنوز تحقیقی کامل و علمی درباره ی زمان پیدایش این چشمه و بناهای باستانی موجود صورت نگرفته است ولی مسلماً ساخت آتشگاه بر کوه صخره ای بر فراز این چشمه، ارتباط مستقیم با پیدایش آن داشته است که با جاری شدن آن باعث اسکان مردم در حوالی آن و ایجاد تمدنی نسبتاً بزرگ در کنار این چشمه شده که هنوز آثار آن در اطراف این چشمه وجود دارد.
آتشکده ها در حقیقت نمادی از دین زرتشت ـ آیین مردم ایران باستان ـ می باشد. دوره ی هخامنشیان تقریباً آغاز دین داری به شیوه ی زرتشت بوده است و پس از آن در دوره ی اشکانیان فرهنگ زرتشت رونق گرفت و در دوره ی ساسانیان وارد حکومت گردید و موبدان (روحانیون زرتشتی) جایگاه والایی در حکومت یافتند.
در آیین زرتشت چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش از تقدس خاصی برخوردار است و جهان همیشه محل جنگ نیروهای اهریمنی و اهورایی می باشد.
یکی از این الهه ها آناهیتا است که بانوی آبهای روان می باشد و آدمیان در کنار چشمه های جوشان به پرستش اهورا مزدا می پردازند. لذا کنار چشمه ها را برای ساخت پرستشگاهها و آتشگاهها برگزیدند. بالاخره ظلم و ستم شاهان ساسانی و اختیارات بیش از اندازه موبدان زرتشتی، مالیاتهای سنگین و جنگ های بی حاصل زمینه ی نارضایتی مردم را به دنبال داشت و مردم ایران به دنبال راهی برای نجات از این وضعیت نابسامان می گشتند. با ظهور اسلام و تاکید آن به برادری، عدالت و مساوات، مردم ایران قلباً به این آیین گرایش یافتند و اعراب جهت سرعت بخشیدن به این امر اقدام به تغییر کاربری آتشکده ها کردند و آتشکده های بزرگ را به مسجد تبدیل می کردند. لذا موبدان زرتشتی برای جلوگیری از تخریب این آثار به آنها رنگ اسلامی دادند کما اینکه مقبره ی کوروش هخامنشی را به نام مقبره ی مادر سلیمان معرفی کردند تا از تخریب آن توسط اعراب جلوگیری شود.
لذا می توان حدس زد که ساخت بنای مسجد گونه ای که در کنار آتشگاه منطقه ما وجود دارد و این اعتقاد که این مکان محل عبور یک شخصیت عرفانی بوده که از برکت وجود او چشمه جاری شده است و معرفی آن به عنوان «جا پا حضرت» دلایلی می باشد که زرتشتیان بتوانند بوسیله آن آتشگاه خود را حفظ نمایند و آیین های خود را بجای آورند.
به هر حال بخشی از تاریخ را باید در افسانه ها و اعتقادات گذشته مردم جستجو کرد؛ چرا که افسانه ها در بطن خود حقیقتی داشته اند اما در اثر اختلاط با خرافات و باورهای مختلف، به صورت افسانه های غیر قابل باور درآمده اند.