اشتباه های شجره نامه های میرعماد

سید حسن فاطمی
شجره‏نامه میرعماد از قابل اعتمادترین شجره‏نامه‏ها است؛ زیرا در میان اجداد او نقیبهای متعدد بودند که سرپرستی سادات و ثبت اسم آنها از وظایفشان بوده است و نیز بعضی از علما و بزرگان، اجدادشان با اجداد میرعماد یکی می‏شود و آنها به حفظ شجره خود اهمیت می‏دادند. از جمله آنها ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر(م ح 479) نویسنده کتاب پرارزش منتقلة الطالبیه است. جد چهارم او جد میرعماد نیز می‌باشد. [1] ظاهراً معتبرترین نسب‌نامه‌ها برای سادات طباطبایی است.

آیت‏الله میرجهانی موفّق به یافتن دو شجره‏نامه برای میرجهان و میرعماد شد. در بخش «اسناد و مدارک» تصویر هر دو نسب‌نامه را می‏آوریم.

شجره‏نامه اول ـ آن را میرکاظم پدربزرگ میرعماد نوشت. سپس در سال 1212ق/1177ش سید میرعلی طباطبایی زواره‏ای از روی آن استنساخ کرد و چند تن در سال 1239ق/1202ش تأیید کردند که برابر اصل است. سال 1377ق/1336ش این نسب‏نامه به دست آیت‏الله میرجهانی رسید و ایشان پس از استنساخ و تأیید علما، آن را چاپ و منتشر کرد. تصویر کوچک شده آن را به عنوان اولین مدرک، در بخش «اسناد و مدارک» خواهیم آورد. در کنار «میرعماد» می‏خوانیم:

اولاد میرعماد در حسن‏آباد جرقویه علیا توابع اصفهانند و خودش در حسن‏آباد وفات کرده و در آنجا مدفون است.

 در کنار «میرجهان» این عبارات به چشم می‏خورد:

مدفون در محمدآباد جرقویه سفلی در زمان فتنه افغان در اصفهان و اطراف، مفقودالاثر و فراری. از او و برادرش میرعماد اثری معلوم نبود تا آنکه در سنین اخیره کشف شد اولاد میرعماد در حسن‏آباد جرقویه‏اند و خودش در آنجا وفات یافته و به همّت بعضی از بنی‏اعمام آنها شناخته شدند و برگشتند به لباس سیادت و میرجهان در محمدآباد جرقویه ساکن شده و وفات یافته و اولاد او در آنجا به لباس خارج از سیادت زندگی می‏کنند وکوتاهی از خود ایشان شد که به همین حال باقی مانده‏اند و میرجهان در آنجا سه پسر پیدا کرده: یکی میرافضل و یکی میرمقیم و یکی میرحاج. میرحاج بلاعقب و از آن دو پسر دیگر، اعقاب زیاد است؛ در محمدآباد ساکنند.

در کنار «میرقاسم الجشوقانی» نوشته شده:

 ...این سواد (رونوشت) از روی شجره‏نامه اولاد میرافضل ولد میرکاظم برداشته شد که نسخه اصل آن به خط علامی میرکاظم بن میرفاضل بن السید میرقاسم العلامه القهپائی استنساخ گردید به تاریخ یازدهم ذی‏قعده سنه یک هزار و دویست و دوازده هجری قمری ـ سنه 1212 ـ در جشوقان در منزل عموزاده والامقام میر سید مرتضی ولد میررفیع ولد میرمحمدرضا ولد میررفیع‏الدین محمد. و انا اقل السادات سید میرعلی بن میرمحمدعلی ... الطباطبائی الزّوارهی.

شجره‏نامه دوم ـ چند نفر تأیید کرده‏اند که برابر اصل است و یکی از امضاکنندگان، آخوند ملامحمد بن محمدرسول کاشانی ـ شاگرد خاص حجت‏الاسلام شفتی ـ است و تاریخ امضای او 1258ق/1221ش می‏باشد. تصویر این شجره‏نامه را نیز در بخش «اسناد و مدارک» از کتاب سبیکة‌البیضاء می‏آوریم. در کنار «میرجهان» این عبارت به چشم می‏خورد:

مفقود الاثر در سال فتنه افغان در اصفهان با برادرش میرعماد از جشوقان کوهپایه اعمال اصفهان فراری و مخفی و متواری شدند. مسموع شد به سمت کرکوه(جرقویه) رفته‏اند. هنوز اثری از آنها نیست.

اشتباهات دو شجره‏نامه‏
جشوقانیها در گذشته مقید به نوشتن نام سادات در شجره‏نامه‏های خود بودند و از سوی دیگر از میرکاظم ـ که شجره‏نامه اول را نوشته ـ بلکه از میرعماد تا میرجلال‏الدین امیر فاصله چندانی نیست. بنابر این می‏توان به نامهای نخست در هر دو شجره‏نامه اعتماد کرد؛ اما گویا در آن دوران، نام اجداد بالاتر را از روی مدارکی نوشته‏اند که در آنها اشتباهاتی بوده یا اینکه به دلیل عدم وضوح و درهم بودن خطوط به اشتباه افتاده‏اند.

میرجلال‏الدین امیر فرزند حسن، جد ششم میرعماد و جد پنجم سید بحرالعلوم(م‏1212ق) و جد نهم آیت‏الله العظمی آقاحسین بروجردی(1292ـ1380ق) است. سید بحرالعلوم و آیت‏الله بروجردی? نام اجداد خود را تا امام نوشته‏اند. آیت‏الله بروجردی تحقیق مفصّلی در این زمینه انجام داده و در کتابی که در شرح حال جدش علامه سید محمد طباطبایی نوشته، نتیجه تحقیقاتش را آورده است.[2] آیت‏الله بروجردی می‌نویسد که نسب‏نامه‏اش با این شجره‏نامه‏ها مطابقت دارد: دو شجره‏نامه در نزد پسرعموهای ایشان، شجره‏ای که عموی پدرش در آغاز کتاب المواهب السنیه نوشته، شجره‏نامه سید بحرالعلوم، نسب‏نامه‏ای که در کتاب الفیض القدسی آمده است.[3]

نسب‏نامه سید بحرالعلوم از روی خط او در مقدمه رجال سید بحرالعلوم آمده است.[4] سید بحرالعلوم و آیت‏الله بروجردی? نام اجداد خود را از میرجلال‏الدین به بالا چنین نوشته‏اند:

میرجلال‏الدین امیر بن حسن بن مجدالدین بن قوام‏الدین بن اسماعیل بن عباد بن ابی‏المکارم بن عباد بن ابی‏المجد بن عباد بن علی بن حمزه بن طاهر بن علی بن محمد بن احمد بن محمد بن احمد بن ابراهیم طباطبا بن اسماعیل دیباج بن ابراهیم غَمر بن حسن مثنی بن امام حسن مجتبی بن امام علی بن ابی‏طالب?.[5]

با توجه به آنچه گذشت، در شجره‏نامه نخست این اشتباهها دیده می‏شود:

1. در آن می‌خوانیم: «میراسماعیل بن ابی‏المکارم میرعباد بن میرابوالمجد علی». تصور شده «ابوالمکارم» کنیه میرعباد است؛ در حالی که اینها دو نفر و پدر و پسرند. همچنین نام پدر میراسماعیل یعنی عباد افتاده است.

2. همچنین می‌خوانیم: «میرحمزة بن میراسحاق بن میرطاهر» پدر میرحمزه، میرطاهر است؛ زیرا علمای مذکور از شخصی به نام میراسحاق نام نبرده‏اند ونیز عبیدلی(م‏435ق/422ش) که معاصر میرحمزه بوده است، در کتاب تهذیب الانساب، صفحه 80 نام پدر میرحمزه را ابوهاشم طاهر بن علی بن محمد نوشته است نه میراسحاق.

3. تاریخ درگذشت ابوالحسن شاعر معروف به ابن‏طباطبا سال 332 ق نوشته شده که 322 درست است؛ زیرا منابع فراوان، 322 نوشته‏اند؛ از جمله یاقوت حموی(م‏626 ق) که این تاریخ را با حروف ضبط کرده است.[6]

4. محل دفن یا تولد چند تن از اجداد میرعماد یعنی اسماعیل دیباجل، ابراهیم طباطبا، احمد رئیس و ابوجعفر محمد اصغر اصفهان ضبط شده است. با بررسی منابع کهن متعدد، محل زندگی آنها را اصفهان نیافتیم. ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر(م ح 479) که نسابه و ساکن اصفهان و نواده ابراهیم طباطبا[7] بوده، نام امام‌زاده‌ها و ساداتی را که به شهرهای مختلف مهاجرت کرده‌اند در کتاب منتقلة الطالبیه ضبط کرده است. وی در این کتاب در میان مهاجران به اصفهان از هیچ‌یک از افراد مذکور یاد نکرده و تصریح کرده که ابوجعفر محمد ساکن کوفه بوده است.[8] از میان اجداد میرعماد تنها در مورد فرزند ابوجعفر محمد یعنی ابوعبدالله احمد یادآور شده که از کوفه به اصفهان مهاجرت کرد و در آنجا ساکن شد.[9] ابوالحسن محمد عبیدلی(م‏435ق) و اسماعیل مروزی(م بعد 614) محل زندگی بالاتر از ابوعبدالله احمد را مشخص نکرده‌اند اما محل زندگی او را اصفهان گفته‌اند.[10]

آیت‌الله العظمی بروجردی نسب امام‌زاده اسماعیل واقع در خیابان هاتف را چنین ضبط کرده است: اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب.[11]

5. کنیه ابراهیم طباطبا در شجره‏نامه «ابوابراهیم» درج شده است. آیت‏اللّه‏ میرجهانى گوید: ظاهراً «ابواسماعیل» است، نه «ابوابراهیم»(1) اما با جستجویى که انجام دادیم چنین کنیه‏اى را براى ابراهیم طباطبا نیافتیم بلکه ابن فندق (م 565 ق) کنیه او را «ابواسحاق» ضبط کرده است.[12]

یادآوری: امضای علما در حاشیه این شجره‏نامه به معنای این نیست که آنان در مورد یک‌یک نام‏بردگان در شجره‏نامه، تحقیق کرده‏اند و نسبت به صحت همه مطالب آن گواهی داده‏اند، بلکه برخی تنها شهادت داده‏اند که متن دستنویس توسط آیت‏الله میرجهانی با اصل آن مطابقت دارد و آنان که نسخه اصل را هم معتبر دانسته‏اند ظاهراً مرادشان این است که نسخه اصل، ساختگی نیست.

در شجره‏نامه دوم نیز این اشتباهها دیده می‏شود:

الف) در این شجره می‏خوانیم: «میرقاسم بن میرمحمد بن میرقاسم بن میرامین». مراد از «میرامین»، «میرجلال‏الدین امیر» است که حرف «ر» به «ن» تغییر یافته است.

ب) نیز آمده است: «میراسماعیل بن میرعباد بن میرعلی بن میرعباد بن میرعلی بن میرحمزه». در این شجره واسطه میان میراسماعیل و میرحمزه تنها چهار نفر ذکر شده در حالی که واسطه میان آنها شش نفر است. شرح آن در توضیح اشتباهات شجره‌نامه اول گذشت.

ج) همچنین آمده: «میرطاهر بن میراسحاق بن میرعلی». گذشت که شخصی به نام «میراسحاق» در این میان وجود ندارد.

--------------------------------------------------------------------------------

[1]. ر. ک:مقدمه منتقلة الطالبیه، ص31 ـ 32. این کتاب با عنوان «مهاجران آل ابوطالب» ترجمه شده است.

[2]. این کتاب در ابتدا چاپ سنگی شده بود، سپس در ضمن کتاب شکوه فقاهت به چاپ رسید.

[3]. ر. ک: شکوه فقاهت، ص‏128- 129.

[4]. ر. ک: رجال سید بحرالعلوم، ص‏12- 25.

[5]. این نسب‏نامه به همین صورت در اطراف سنگ قبر آیت‏الله بروجردی و در این منابع نیز به چشم می‏خورد: مستدرک اعیان الشیعه، ج‏7، ص‏247؛ الصراط الابلج فی انساب بنی الاعرج، خطی، ص‏8 ؛ الشجرة الطیبه، ص‏28؛ بحار، ج‏102، ص‏130.

[6]. معجم الادباء، ج‏17، ص‏143.

[7]. نسب او چنین است: ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر بن ابراهیم بن عبدالله بن حسن بن ابی‌الحسین علی شاعر ملقب به شهاب ابن ابی‌الحسن محمد شاعر ابن ابی‌عبدالله احمد بن ابی‌جعفر محمد بن ابی‌عبدالله احمد رئیس ابن ابراهیم طباطبا. (مقدمه منتقلة الطالبیه، ص31 ـ 32)

[8]. منتقلة الطالبیه، ص266.

[9]. منتقلة الطالبیه، ص20 و 266.

[10]. ر.ک: تهذیب الانساب، ص79 و الفخری، ص112.

[11]. شکوه فقاهت، ص‏131.

[12]. لباب الانساب، ج 1، ص 181 و 277.